ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΙΤΑ ΤΩΝ ΑΙΜΟΚΑΘΑΙΡΟΜΕΝΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ
Τσίτσιος Τηλέμαχος
Αν/τής Δ/ντής Νεφρολογικού Τμήματος Κομοτηνής, 06.06.2002
Οι πληροφορίες σχετικά με τη δίαιτα των αιμοκαθαιρομένων έχουν σα σκοπό να δώσουν τη βάση των γνώσεων που χρειάζονται, να απλοποιήσουν διάφορες έννοιες και ίσως να καταρρίψουν κάποιες λανθασμένες δοξασίες που ταλαιπωρούν.
Οι φυσιολογικοί νεφροί ρυθμίζουν τα επίπεδα των περισσοτέρων ουσιών στο σώμα όπως το νάτριο, το κάλιο, τον φωσφόρο, το ασβέστιο, τα υγρά. Ο σκοπός της δίαιτας στη χρόνια νεφρική ανεπάρκεια, όταν ο άρρωστος βρίσκεται στον τεχνητό νεφρό είναι:
α) να μειώσει την κατανάλωση ουσιών πού δεν μπορούν πλέον να απομακρυνθούν έτσι ώστε μέχρι να ξανακάνει αιμοκάθαρση αυτές να μη συγκεντρώνονται στον οργανισμό και του δημιουργούν διάφορα προβλήματα.
β) να δώσει ουσίες που χρειάζεται για να αναπτυχθεί αλλά και να διατηρηθεί φυσιολογικά στη ζωή (λευκώματα, βιταμίνες, σίδηρο κ.ά.)
γ) να περιορίσει την καθημερινή λήψη νερού σε μικρές ποσότητες, έτσι ώστε να μην επιβαρύνεται η καρδιά του.
Όταν κάποιος φθάσει στο τελικό στάδιο της χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας και χρειάζεται αιμοκάθαρση η δίαιτά του πρέπει να αλλάξει. Αυτό αποτελεί ένα σημαντικό μέρος της θεραπείας, όπως εξ ίσου σημαντική θεωρείται η δίαιτα και σε πρωϊμότερα στάδια της χρόνιας νεφρικής ανεπάρκειας.
ΛΕΥΚΩΜΑΤΑ: Τα λευκώματα παράγονται από τα αμινοξέα. Είναι πολύ σημαντικό στις τροφές να περιέχονται αμινοξέα, τα οποία ο οργανισμός δεν μπορεί να φτιάξει μόνος του. Μερικές λευκωματούχες τροφές περιέχουν όλα αυτά τα αμινοξέα και ονομάζονται «πλήρεις» ή τροφές με λευκώματα υψηλής βιολογικής αξίας. Υψηλής ποιότητας λευκώματα περιέχονται στο αυγό, το κρέας, τα πουλερικά, τα ψάρια, το τυρί, το γάλα κ.ά.. Οι τροφές με λευκώματα χαμηλής βιολογικής αξίας ή «μη πλήρεις» είναι τα λαχανικά, τα σιτηρά, τα δημητριακά, τα ξερά κουκιά κ.ά. Και τα δύο είδη των λευκωμάτων πρέπει να περιλαμβάνονται στη δίαιτα, ειδικότερα όμως θα πρέπει το 70-75% του λευκώματος που προσλαμβάνεται καθημερινά να προέρχεται από τροφές υψηλής βιολογικής αξίας.
Προκειμένου να γίνουν κατανοητά και εφαρμόσιμα τα παραπάνω, παράλληλα πρέπει να γνωρίζουμε τι είδους λευκώματα παίρνουμε με το καθημερινό φαγητό και να έχουμε υπ´ όψη τα ισοδύναμά τους. Με βάση λοιπόν τα ισοδύναμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τροφές στις σωστές αναλογίες. Έτσι 6 γραμμάρια λευκώματος υψηλής βιολογικής αξίας περιέχονται σε 25 γραμμάρια μαγειρεμένου κρέατος ή σε 30 γραμμάρια μαγειρεμένου ψαριού ή σε ένα φλιτζάνι γάλα ή σε 25 γραμμάρια τυρί. Επίσης 2 γραμμάρια λευκώματος χαμηλής βιολογικής αξίας περιέχονται σε 30 γραμμάρια ψωμιού ή σε 100 γραμμάρια πατάτες ή σε 100 γραμμάρια βρασμένο ρύζι (τρεις κουταλιές της σούπας) ή σε 50 γραμμάρια βρασμένα ζυμαρικά.
Ο χρυσός κανόνας που πρέπει να ακολουθείται, είναι να καταναλώνονται 1,0-1,2 γραμμάρια λευκώματος / ημέρα για κάθε κιλό σωματικού βάρους και ποτέ λιγότερο. Ο λόγος είναι ότι σε περίπτωση που προσληφθεί με τις τροφές πολύ λεύκωμα ή λεύκωμα χαμηλής βιολογικής αξίας και δεν έχουν προσληφθεί αρκετές θερμίδες, η ουρία του αίματος μπορεί να βρεθεί πολύ υψηλή. Όταν ο νεφροπαθής δεν καταναλώνει αρκετή ποσότητα λευκωμάτων τότε τα επίπεδα της ουρίας μπορεί να είναι χαμηλά, πλην όμως στις συνθήκες αυτές οι μύες καταστρέφονται, και τελικά η δίαιτα αυτή οδηγεί σε υποθρεψία με εμφάνιση πρόσθετων προβλημάτων υγείας όπως την μείωση της άμυνας του οργανισμού στις μολύνσεις.
ΛΙΠΗ: Ένα άλλο θέμα που απασχολεί το γενικό πληθυσμό είναι οι διαταραχές του μεταβολισμού των λιπών και η άμεση συσχέτισή τους με τη στεφανιαία νόσο. Στους νεφροπαθείς πριν το τελικό στάδιο, αλλά κυρίως σ´ αυτούς που βρίσκονται στο τελικό στάδιο και κάνουν τεχνητό νεφρό, διαπιστώνεται μία σοβαρή διαταραχή στον μεταβολισμό των λιπών. Σε πολλές μελέτες που έχουν γίνει βρέθηκε ότι οι αιμοκαθαιρόμενοι ασθενείς εμφανίζουν συνήθως αύξηση των τριγλυκεριδίων, ελάττωση της καλής χοληστερίνης της γνωστής σε όλους μας HDL, αύξηση δε της κακής χοληστερίνης που λέγεται λιποπρωτεϊνη χαμηλής πυκνότητας (LDL). Είναι αυτονόητο ότι αυτοί που ανήκουν στην κατηγορία αυτή των αρρώστων πέρα από τα άλλα προβλήματα κινδυνεύουν από στεφανιαία νόσο, δηλαδή την εμφάνιση στηθάγχης ή εμφράγματος του μυοκαρδίου. Μιά άλλη ουσία που βρίσκεται αυξημένη στο αίμα είναι η λιποπρωτεϊνη-α Lp(a) η οποία βρέθηκε ότι αποτελεί ξεχωριστό παράγοντα κινδύνου για στεφανιαία νόσο.
Σκόπιμο είναι ο νεφροπαθής που κάνει θεραπεία με τεχνητό νεφρό να γνωρίζει τι πρέπει να αποφεύγει στο καθημερινό διαιτολόγιό του όσο αφορά στα λίπη. Στην πατρίδα μας όπου έχουμε άφθονο και καλής ποιότητας ελαιόλαδο, καλό είναι να αποφεύγονται τα λίπη σε στερεά μορφή όπως το βούτυρο, ζωικά λίπη, κ.ά. και να προτιμάται το λάδι της ελιάς. Ο διαιτολόγος του νοσοκομείου ή οι γιατροί είναι τα καταλληλότερα άτομα που μπορούν να βοηθήσουν στο πρόγραμμα της δίαιτας. Αυτοί θα βοηθήσουν τον αιμοκαθαιρόμενο να αποκτήσει την ικανότητα αναγνώρισης των φαγητών που απαγορεύονται από το διαιτολόγιο, συγχρόνως θα υποδείξουν και όσα πρέπει να καταναλώνονται περισσότερο. Βέβαια μέσα από τις θεραπευτικές προσπάθειες οι γιατροί, επιχειρούν και χορηγούν φάρμακα που μετριάζουν αισθητά τις επιπτώσεις και τους κινδύνους από τις διαταραχές του μεταβολισμού των λιπών.
ΑΛΑΤΙ: Το αλάτι που νοστιμεύει τα φαγητά μας περιέχει νάτριο αλλά και χλώριο. Όλα τα φαγητά περιέχουν λίγο νάτριο, ακόμη και αν δεν έχουν πρόσθετο αλάτι. Το παραπανίσιο νάτριο μπορεί να προκαλέσει αύξηση των σωματικών υγρών, και στη συνέχεια να εμφανισθεί πρήξιμο στο σώμα (κυρίως στα πόδια και μερικές φορές στα μπράτσα ή στην κοιλιά), υπέρταση, αύξηση του βάρους και δυσκολία στην αναπνοή (το γνωστό σε όλους πνευμονικό οίδημα). Φαγητά με υψηλή περιεκτικότητα σε νάτριο είναι τα καπνιστά κρέατα όπως τα λουκάνικα, το μπέϊκον, το ζαμπόν, εκείνα που είναι γενικώς αλμυρά στη γεύση όπως πατατάκια, πόπ-κόρν, ξηροί καρποί, τουρσιά, καρυκεύματα, κέτσαπ, διάφορες σάλτσες, μουστάρδα και τα περισσότερα συσκευασμένα και επεξεργασμένα φαγητά. Πρέπει οι νεφροπαθείς να προσέχουν τις ετικέτες σε συσκευασμένα φαγητά για να γνωρίζει πόσο νάτριο (αλάτι) περιέχουν. Είναι φυσικό στην αρχή να προσπαθήσετε να ξεχάσετε τη γεύση του αλατιού. Μην τρομάζετε στην ιδέα αυτή, άλλωστε έρευνες έδειξαν ότι η γεύση στο αλάτι είναι κάτι το επίκτητο και ότι η επιθυμία για αλάτι είναι λιγότερο έντονη μετά από λίγους μήνες στέρησής του. Ίσως σας γεννηθεί το ερώτημα εάν μπορείτε να χρησιμοποιείτε υποκατάστατα του αλατιού. Η απάντηση είναι πώς όχι, μην το επιχειρήσετε διότι τα υποκατάστατα αυτά του αλατιού μπορεί να μας αλμυρίζουν, αλλά περιέχουν κάλιο που είναι θανατηφόρο για τους αρρώστους όπως εσείς που έχετε νεφρική ανεπάρκεια τελικού σταδίου.
ΚΑΛΙΟ: Το κάλιο είναι ένα χημικό στοιχείο πού χρειάζεται για την καλή λειτουργία των μυών, των νεύρων και άλλων ιστών. Το κάλιο, όταν χαθεί η νεφρική λειτουργία, μαζεύεται στον οργανισμό και δεν μπορεί να απομακρυνθεί (μπορεί να αυξηθεί σε επικίνδυνα επίπεδα). Η ρύθμιση του καλίου και ο συχνός του έλεγχος είναι πολύ σημαντικά στους αρρώστους που κάνουν τεχνητό νεφρό. Υπερβολική ποσότητα καλίου μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις καθώς προκαλεί μυϊκή παράλυση (μπορεί να νοιώσετε πάρα πολύ αδύναμοι), ανωμαλίες στους κτύπους της καρδιάς (συνήθως βραδυκαρδία) και σε σοβαρές περιπτώσεις οδηγεί σε ξαφνικό θάνατο. Μερικοί άρρωστοι που κάνουν τεχνητό νεφρό έχουν την εντύπωση ότι μπορούν να τρώνε τροφές με κάλιο ενώ είναι συνδεδεμένοι με το μηχάνημα επειδή αυτό απομακρύνεται με το φίλτρο. Αυτό είναι λάθος διότι το κάλιο έως ότου απορροφηθεί από το έντερο και μπει στο αίμα περνάνε κάποιες ώρες και ήδη η αποσύνδεση από το μηχάνημα έχει γίνει. Μπορείτε να αποτρέψετε τη συγκέντρωση μεγάλων ποσοτήτων καλίου στο αίμα ακολουθώντας συγκεκριμένη δίαιτα.
Μερικές από τις τροφές που είναι πλούσιες σε κάλιο είναι: χόρτα, πατάτες, μανιτάρια, ξερά κουκιά, ντομάτα, πράσινα λαχανικά (αρακάς, καρότα, φασολάκια, κολοκυθάκια, παντζάρια, πιπεριές), φρούτα (βερίκοκο, αβοκάντο, μπανάνα, πεπόνι, καρπούζι, ξερά φρούτα, σύκα, γκρέϊπφρουτ, πορτοκάλια, δαμάσκηνα, ροδάκινα, σταφίδα, κίτρα, χουρμάδες), από τα ποτά το κρασί, το λικέρ, η κόκα-κόλα και ο νεσκαφέ. Από τα όσπρια οι φακές τα ρεβίθια αλλά και οι ξηροί καρποί όπως και τα υποκατάστατα του αλατιού.
Μπορείτε να φάτε ειδικά τις πατάτες, τα καρότα και τον αρακά αν τα αφήσετε καθαρισμένα και κομμένα όλη τη νύχτα στο νερό και μετά τα βράσετε σε αρκετή ποσότητα νερού, το οποίο στο τέλος θα πετάξετε (δύο φορές).
ΦΩΣΦΟΡΟΣ – ΑΣΒΕΣΤΙΟ: Το ασβέστιο και ο φώσφορος είναι από τα πιο πλούσια στοιχεία στο σώμα μας και το μεγαλύτερο μέρος από αυτά βρίσκεται στα κόκαλα. Οι νεφροί είναι υπεύθυνοι για τη διατήρηση της ισορροπίας φωσφόρου-ασβεστίου, όταν λειτουργούν φυσιολογικά, αφού αποβάλλουν στα ούρα την ποσότητα που περισσεύει. Όταν όμως λόγω ανεπάρκειας οι νεφροί αδυνατούν να αποβάλλουν φώσφορο (τελικό στάδιο), η ισορροπία στα δύο αυτά στοιχεία παύει να υπάρχει με αποτέλεσμα την αύξηση των επιπέδων του φωσφόρου και την σύγχρονη πτώση του ασβεστίου. Τότε οι παραθυρεοειδείς αδένες που βρίσκονται στο λαιμό «αντιλαμβάνονται» αυτή την μείωση του ασβεστίου και απελευθερώνουν μία ουσία την παραθορμόνη, που προσπαθεί να κρατήσει το ασβέστιο του αίματος σε φυσιολογικά επίπεδα. Επειδή ένας από τους τρόπους που το πετυχαίνει αυτό η παραθορμόνη είναι να το τραβά από τα κόκαλα στο αίμα, γι αυτό σιγά-σιγά μετά από χρόνια τα κόκαλα αδυνατίζουν, εμφανίζεται πόνος σ’ αυτά και στις αρθρώσεις. Τέλος θα πρέπει να ξέρετε ότι μερικές φορές ο υψηλός φώσφορος προκαλεί φαγούρα στο δέρμα.
Από τα όσα έχουν αναφερθεί σχετικά με το φώσφορο και το ασβέστιο είναι προφανές ότι πρέπει να σχεδιάζετε τη δίαιτά σας κατά τέτοιο τρόπο που να περιέχει λιγότερο τις τροφές εκείνες που είναι πλούσιες σε φώσφορο. Οι τροφές που είναι πλούσιες σε φώσφορο είναι: το κρέας, το ψάρι, το κοτόπουλο (γενικά τα πουλερικά), το συκώτι, οι νεφροί, η καρδιά, το γάλα (φρέσκο, εβαπορέ, συμπυκνωμένο), τα προϊόντα του γάλακτος (τυρί, γιαούρτι, παγωτό, κρέμα), τα αυγά, το αυγοτάραχο (ταραμάς), τα προϊόντα της σόγιας, οι ξηροί καρποί (όλοι), οι φακές, τα κουκιά, από τα αρτοποιήματα κυρίως το ψωμί ολικής αλέσεως, τα θαλασσινά (καβούρια, καραβίδες, στρείδια, μύδια, γαρίδες), η κόκα-κόλα, ο νεσκαφέ, οι γκοφρέτες και από τα ροφήματα η σοκολάτα, το κακάο, η οβομαλτίνη.
Για τις τροφές που περιέχουν πολύ φώσφορο είναι δύσκολο να βρείτε υποκατάστατα, γι αυτό το γάλα που ενδεχόμενα επιθυμείτε να πιείτε δεν πρέπει να ξεπερνά το ένα φλιτζάνι την ημέρα και να αποφεύγετε όσο μπορείτε το τυρί (επιτρέπεται να τρώτε περίπου 50 γραμμάρια την εβδομάδα).
Επειδή λοιπόν είναι αδύνατον να εξαλειφθεί τελείως ο φώσφορος από το διαιτολόγιό σας, ακόμη και με δίαιτα χαμηλής περιεκτικότητας σε φώσφορο, γι αυτό είναι απαραίτητο να παίρνετε φάρμακα που δεσμεύουν το φώσφορο και παρεμποδίζουν την απορρόφησή του από το έντερο. Τέτοια φάρμακα είναι πολλά όπως το Alu-Cap το Pepsamar κ.ά. αυτά που περιέχουν ασβέστιο όπως το Titralac το Alcamex το Calcioral και ένα καινούργιο προϊόν που λέγεται Renagel.
Κάποιες συμβουλές σχετικά με την λήψη των δεσμευτικών είναι χρήσιμες, έτσι τα φάρμακα αυτά πρέπει να τα παίρνετε:
· κατά την διάρκεια ή αμέσως μετά τα γεύματα (να βρίσκονται στο στομάχι μαζί με την τροφή και να έχουν την ευκαιρία να δεσμεύουν το φώσφορο)
· να τα παίρνετε ακόμη και με άδειο στομάχι (σε μικρή ποσότητα)
Δεν πρέπει να τα διακόπτετε χωρίς ιατρική εντολή ούτε και αν ακόμη προκαλούν δυσκοιλιότητα (αυτή αντιμετωπίζεται όταν εμφανισθεί με φάρμακα), επίσης είναι απαραίτητο να τα παίρνετε ακόμη και όταν είστε συνδεδεμένοι στο μηχάνημα αιμοκάθαρσης (δεν απομακρύνονται με το φίλτρο).
ΒΙΤΑΜΙΝΕΣ : Όσον αφορά στη δίαιτα, ένα ερώτημα που προκύπτει είναι η λήψη βιταμινούχων σκευασμάτων σα συμπλήρωμα. Μιά ελεγχόμενη δίαιτα μπορεί να περιορίσει την προσφορά και είσοδο των βιταμινών στον οργανισμό, παράλληλα όμως με την αιμοκάθαρση είναι πιθανόν να αφαιρούνται από το σώμα και ορισμένες βιταμίνες. Όμως μόνο ο γιατρός είναι εκείνος που θα ορίσει το είδος και την ποσότητα των βιταμινών πού θα δοθούν.
Θα ήταν παράλειψη εάν με την ευκαιρία αυτή δεν αναφερθεί η ευεργετική επίδραση της άσκησης όταν εφαρμόζεται ένα τέτοιο πρόγραμμα. Τακτική άσκηση συνοδεύεται από μείωση των τριγλυκεριδίων, μείωση των αναγκών σε φάρμακα που χορηγούνται για την υπέρταση και εκείνων που χορηγούνται για να δεσμευθεί ο φώσφορος, από βελτίωση τού αιματοκρίτη καθώς και της ψυχολογικής κατάστασης των αιμοκαθαιρομένων.