Το ξέρατε ότι XII (ελεύθερες ρίζες οξυγόνου)
Μαυροματίδης Κώστας
Δ/ντής Νεφρολογικού Τμήματος Κομοτηνής, 10.01.2006
- Στον ανθρώπινο οργανισμό υπάρχουν διάφοροι τύποι κυττάρων, τα οποία αποτελούνται από διάφορους τύπους μορίων. Τα μόρια συντίθενται από ένα ή περισσότερα άτομα, ενός ή περισσοτέρων στοιχείων τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με χημικούς δεσμούς. Τα άτομα αποτελούνται από τον πυρήνα, τα ουδετερόνια, τα πρωτόνια και τα ηλεκτρόνια. Ο αριθμός των πρωτονίων (θετικά φορτισμένα σωματίδια) στον πυρήνα του ατόμου καθορίζει τον αριθμό των ηλεκτρονίων (αρνητικά φορτισμένα σωματίδια), τα οποία βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τον πυρήνα του ατόμου (σε μία ή περισσότερες στιβάδες). Τα ηλεκτρόνια εμπλέκονται σε χημικές αντιδράσεις και αποτελούν τα στοιχεία με τα οποία τα άτομα συνδέονται μ’ άλλα άτομα για να σχηματίσουν μόρια. Το σημαντικότερο δομικό χαρακτηριστικό των ατόμων το οποίο και προσδιορίζει την χημική του συμπεριφορά είναι ο αριθμός των ηλεκτρονίων που βρίσκονται στην τελευταία τους στιβάδα. Μία ουσία που έχει πλήρη την τελευταία της στιβάδα, τείνει να μη συμμετέχει σε χημικές αντιδράσεις. Επειδή όμως τα άτομα ψάχνουν να βρεθούν σε μία πιο σταθερή κατάσταση (μέγιστη δυνατή), κάθε άτομο προσπαθεί να γεμίσει την εξωτερική του στιβάδα με ηλεκτρόνια. Αυτό το πετυχαίνουν: α) Χάνοντας ηλεκτρόνια με σκοπό να αδειάσουν, β) ψάχνοντας ηλεκτρόνια με σκοπό να γεμίσουν την τελευταία τους στιβάδα ή γ) μοιραζόμενα ηλεκτρόνια με άλλα άτομα συνδεόμενα μ’ αυτά και πάλι με στόχο την πλήρωση της εξωτερικής τους στιβάδας.
- Φυσιολογικά οι δεσμοί δεν γίνονται με τρόπο που να αφήνουν τα μόρια με περιττό αριθμό και μη συζευγμένα ηλεκτρόνια στην περιφερική τους στιβάδα. Ειδικότερα διασπάται ένας αδύναμος δεσμός και σχηματίζονται ελεύθερες ρίζες οξυγόνου. Οι ελεύθερες ρίζες είναι πολύ ασταθή μόρια, τα οποία αντιδρούν πολύ γρήγορα με άλλα μόρια, προσπαθώντας έτσι να πάρουν τα απαιτούμενα ηλεκτρόνια για να κερδίσουν την σταθερότητά τους, «κλέβοντας στην ουσία ηλεκτρόνια». Όταν το προσβαλλόμενο μόριο (από την ελεύθερη ρίζα) χάσει το ηλεκτρόνιό του, γίνεται κι αυτό ελεύθερη ρίζα, οπότε κι αυτό ξεκινά να ψάχνει να αντιδράσει με άλλο μόριο για να κερδίσει την σταθερότητά του. Άπαξ και η διαδικασία αυτή αρχίσει, παίρνει μορφή καταρράκτη, με τελικό αποτέλεσμα την ρήξη (βλάβη) του κυττάρου.
- Μερικές ελεύθερες ρίζες ξεκινούν φυσιολογικά από τον μεταβολισμό. Μερικές φορές το ανοσολογικό μας σύστημα σκόπιμα δημιουργεί τις ελεύθερες ρίζες για να εξουδετερώσουν τους ιούς και τα βακτηρίδια. Ωστόσο περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως η μόλυνση, η ακτινοβολία, το κάπνισμα και τα ζιζανιοκτόνα μπορούν επίσης και γενούν ελεύθερες ρίζες.
- Φυσιολογικά ο οργανισμός χειρίζεται τις ελεύθερες ρίζες, όμως αν δεν είναι διαθέσιμες αντιοξειδωτικές ουσίες ή αν η παραγωγή των ελεύθερων ριζών είναι μεγάλη, μπορεί να επέλθει βλάβη. Ακόμη μεγάλης σημασίας είναι το γεγονός ότι οι βλάβες από ελεύθερες ρίζες συσσωρεύονται με την ηλικία.
- Η βιταμίνη C και Ε θεωρείται ότι προστατεύουν τον οργανισμό από τις βλαπτικές επιδράσεις των ελεύθερων ριζών οξυγόνου. Οι αντιοξειδωτικές ουσίες εξουδετερώνουν τις ελεύθερες ρίζες δίνοντας τα δικά τους ηλεκτρόνια, διακόπτοντας την αντίδραση κλοπής ηλεκτρονίων από τις ελεύθερες ρίζες. Οι ίδιες οι αντιοξειδωτικές ουσίες δεν γίνονται ελεύθερες ρίζες με την προσφορά των ηλεκτρονίων τους, επειδή είναι σταθερές και χωρίς τα ηλεκτρόνια αυτά. Αντιδρούν δηλαδή ως εκκαθαριστές (scavengers) βοηθώντας τα κύτταρα και τους ιστούς να μην υποστούν βλάβη και να μην οδηγηθούν σε κυτταρική βλάβη και νόσο. Η βιταμίνη Ε είναι η πλέον άφθονος λιποδιαλυτή βιταμίνη του οργανισμού και μία από τις πλέον αποτελεσματικές αντιοξειδωτικές ουσίες του. Πρωταρχικά προστατεύει έναντι της υπεροξείδωσης των λιπών, κατά την οποία σχηματίζονται μόρια ασταθή που περιέχουν περισσότερο οξυγόνο απ’ αυτό που χρειάζονται. Η βιταμίνη C είναι η πλέον άφθονη υδατοδιαλυτή βιταμίνη του οργανισμού. Δρα πρωταρχικά στο κυτταρόπλασμα των κυττάρων (κυρίως ειδική για τις ελεύθερες ρίζες που προέρχονται από το κάπνισμα). Βοηθά επίσης στην επαναφορά της βιταμίνης Ε στη δραστική της μορφή.
- Οι αντιοξειδωτικές ουσίες πράγματι βοηθούν και προστατεύουν από τις ελεύθερες ρίζες, όμως πρέπει να γνωρίζουμε ότι κάθε τι έχει μέτρο και δεν είναι πάντοτε το καλύτερο να προσλαμβάνουμε πολύ μεγάλες ποσότητες από αυτές. Πρέπει δηλαδή οι αντιοξειδωτικές ουσίες να βρίσκονται σε ισορροπία με τις ελεύθερες ρίζες (πρέπει να παίρνει κανείς 5-8 μερίδες φρούτων και λαχανικών ανά ημέρα για να υπάρχει αυτή η ισορροπία).
- Διεξάγουμε συνεχώς ένα πόλεμο μέσα στον οργανισμό μας εναντίον του Νο 1 εχθρού της υγείας που είναι οι οξειδωτικές ουσίες και κυρίως οι ελεύθερες ρίζες. Κάθε ανθρώπινο κύτταρο αντιμετωπίζει ένα τεράστιο αριθμό επιθέσεων ανά ημέρα από ελεύθερες ρίζες. Γι΄ αυτό τα προληπτικά μέτρα είναι να μαχόμεθα αυτές τις ρίζες πριν μας βλάψουν. Οι ελεύθερες ρίζες έχουν ως μοναδικό τους στόχο να εισβάλλουν και να καταστρέψουν την υγεία των κύτταρων του σώματος κάνοντάς τα πιο ευάλωτα στις νόσους. Αυτός αποτελεί ένα αρνητικό παράγοντα που έχει πολύ μεγάλη σημασία στην υγεία μας.
- Οι ελεύθερες ρίζες για να κερδίσουν την σταθερότητά τους είναι πάντοτε σε επαγρύπνηση να κλέψουν ηλεκτρόνια από μόρια όπως το DNA, λευκώματα και λίπη. Αυτές αδιακρίτως σκοτώνουν κύτταρα, καταστρέφουν ένζυμα και παράγουν τοξικά προϊόντα τα οποία προκαλούν βλάβες στην κυτταρική λειτουργία. Είναι μόρια που αντιδρούν έντονα και προκαλούν βλάβες στη φυσιολογική δομή του DNA, των λιπιδίων και των λευκωμάτων. Οι ελεύθερες ρίζες στον οργανισμό είναι τοξικές μορφές των μεταβολιτών του ενεργού οξυγόνου (reactive oxygen metabolites-ROM). Και είναι ειρωνικό ότι ένα μόριο όπως το οξυγόνο που μας στηρίζει στη ζωή, το ίδιο να είναι υπεύθυνο για πολλές αρρώστιες περιλαμβανομένης και της γήρανσης, του καρκίνου, των καρδιακών παθήσεων, των εγκεφαλικών κλπ.
- Η βλάβη που γίνεται από τις ελεύθερες ρίζες είναι πολύ σημαντικές στο DNA. Βλάβη στη δομή του DNA μπορεί να ευθύνεται για μετάλλαξη ή και θάνατο του κυττάρου. Το DNA σταθερά βομβαρδίζεται από τις ελεύθερες ρίζες, όμως ο οργανισμός μας έχει ένζυμα και αντιοξειδωτικά μέσα, τα οποία σταθερά επίσης επισκευάζουν το DNA που έχει βλαβεί. Βέβαια τα παλαιοτέρα κύτταρα (γηρασμένα) δεν είναι ικανά να επισκευάσουν γρήγορα τη βλάβη και ο ρυθμός επισκευής είναι μικρότερος από τον ρυθμό βλάβης. Έτσι τα κύτταρα γηράσκουν πιο γρήγορα κι αυτό μπορεί να εξηγήσει την διαφορά στο προσδόκιμο επιβίωσης των ανθρώπων (παίζει δηλαδή ρόλο η ικανότητα του οργανισμού να επιδιορθώνει τις βλάβες του DNA από τις ελεύθερες ρίζες οξυγόνου).
- Πώς σχηματίζονται οι ελεύθερες ρίζες οξυγόνου;
α) Η κύρια πηγή είναι η διαδικασία παραγωγής ενέργειας στα μιτοχόνδρια
β) Από τις τροφές που έχουν καταστρεπτικές δυνατότητες
γ) Κατά τη διάρκεια του μεταβολισμού των λιπών, των υδατανθράκων και των λευκωμάτων
δ) Από το stress (όλα τα χημικά και κάποιες ενδοκρινικές ορμόνες παράγουν ελεύθερες ρίζες οξυγόνου)
ε) Από την χαμηλή παροχή αίματος στους ιστούς (σε επεισόδια εμφράγματος, εγκεφαλικών επεισοδίων)
- Ποιοί εξωτερικοί παράγοντες βοηθούν στην παραγωγή ελεύθερων ριζών;
α) Περιβαλλοντικοί επιβαρυντικοί παράγοντες (μόλυνση, καπνός τσιγάρων)
β) Ιονίζουσα και υπεριώδης ακτινοβολία
γ) Έντονη άσκηση
δ) Τοξικά χημικά και εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα
ε) Προϊόντα πετρελαίου
ζ) Μη υγιεινές τροφές (λιπαρές δίαιτες, τηγανητά, ψημένα στα κάρβουνα κρεατικά)
η) Αλκοόλ και καφές
θ) Τοξικά προϊόντα που χρησιμοποιούνται στην επιπλοποιία (τολουένιο, βενζίνη, φορμαλδεΰδη)
- Στον οργανισμό μας υπάρχουν γνωστά αντιοξειδωτικά συστήματα, όπως τα ιόντα υπεροξειδίου, τα υπεροξείδια του υδρογόνου, το υδροχλώριο, οι υδροξυλικές ρίζες και το νιτρικό οξείδιο. Το αντιοξειδωτικό σύστημα δουλεύει για να μας κρατά σε καλή κατάσταση την υγεία. Μας δίνει δύναμη και ικανότητα να αντισταθούμε σε νόσους της φθοράς και βοηθούν να πετύχουμε μακρά και καλή ζωή (υγιεινή). Στον οργανισμό μας παράγονται κάθε μέρα 1 τρισεκατομμύριο ελεύθερες ρίζες και αντιμετωπίζονται από το αντιοξειδωτικό μας σύστημα, ατυχώς όμως η δυνατότητες του συστήματος αυτού φθίνουν προϊούσης της ηλικίας. Έτσι η ενσωμάτωση στον οργανισμό μας αντιοξειδωτικών ουσιών μπορεί να αποτελεί μία καλή ευχή για όλους μας και ένα καλό βήμα για την υγεία μας.
- Υδατοδιαλυτές αντιοξειδωτικές ουσίες-βιταμίνες-άλλα αντιοεξιδωτικά :
α) Υπεροξειδική δισμουτάση: Εμποδίζει τη βλάβη από τα γνωστά υπεροξείδια. Υπάρχει φυσιολογικά στο κριθάρι, τα μπρόκολα, τα λάχανα και πράσινα λαχανικά
β) Γλουταθειόνη : Είναι αμινοξύ που μετατρέπεται στον οργανισμό σε περοξειδάση της γλουταθειόνης, που είναι ισχυρός αντιοξειδωτικός παράγοντας. Φάρμακα όπως η ακεταμινοφαίνη και η ιβοπρουφαίνη εξαντλούν τα αποθέματα της γλουταθειόνης. Η γλουταθειόνη είναι πολύ σημαντικός εκκαθαριστής των κυττάρων και scavenger των ελεύθερων ριζών.
γ) Βιταμίνη Α: Η βιταμίνη Α και η πρόδρομος ουσία της καροτένη είναι ισχυροί εκκαθαριστές των ελεύθερων ριζών οξυγόνου.
δ) Βιταμίνη C: Η βιταμίνη C είναι ισχυρός αντιοξειδωτικός παράγοντας. Συνδυαζόμενη με βιοφλαβινοειδή γίνεται πιο ισχυρή αντιοξειδωτική ουσία.
ε) Βιταμίνη Ε: Είναι ισχυρός αντιοξειδωτικός παράγοντας και παρεμποδίζει την οξείδωση των λιπών (η οξειδωμένη LDL ευθύνεται για την σκλήρυνση των αρτηριών). Βελτιώνει επίσης την χρήση του οξυγόνου, αυξάνει την ικανότητα του ανοσολογικού συστήματος και είναι χρήσιμη στην παρεμπόδιση του καταρράκτη που προκαλείται από τις ελεύθερες ρίζες οξυγόνου.
στ) Πράσινο τσάι: Περιέχει κατεχίνη η οποία είναι σημαντικό συστατικό με αντιοξειδωτικές επιδράσεις και η οποία πρέπει να προστατεύει από τον καρκίνο, μειώνει την χοληστερίνη και βοηθά στην καύση των λιπών και μάχεται την πνευματική κόπωση.